Ο ΑΚΑΝΘΙΟΣ ΡΗΤΟΡΑΣ ΚΛΕΙΓΕΝΗΣ

Από τις ιστορικές προσωπικότητες της Χαλκιδικής.

«τοῖς πατρίοις νόμοις χρῆσθαι καὶ αὐτοπολῖται εἶναι·»

Τμήμα του τοίχους, [κλασικής περιόδου] της Ακρόπολης της Ακάνθου όπως σώζεται σήμερα. Φωτογραφία Χρ. Καραστέργιου.

-θέλουμε να μείνουμε πιστοί στο πατροπαράδοτο πολίτευμα και ανεξάρτητοι·-

Το μήνυμα αυτό της ανεξαρτησίας και της αυτοδιάθεσης μετέφερε το 382 π.χ ο Ακάνθιος ρήτορας  Κλειγένης στους Σπαρτιάτες και στους συμμάχους τους. Ο αγώνας της πόλης αυτής για αυτονομία δεν ήταν πρωτόγνωρος.  42 χρόνια πριν  το 424 π.χ, στους όρους που ζήτησαν να σεβαστεί ο Σπαρτιάτης στρατηγός Βρασίδας  για να υπογράψουν συνθήκη συμμαχίας με τη Σπάρτη ήταν η πόλη να μείνει ανεξάρτητη «καὶ πιστώσαντες αὐτὸν τοῖς ὅρκοις οὓς τὰ τέλη τῶν Λακεδαιμονίων ὀμόσαντα αὐτὸν ἐξέπεμψαν, ἦ μὴν ἔσεσθαι ξυμμάχους αὐτονόμους οὓς ἂν προσαγάγηται, οὕτω δέχονται τὸν στρατόν» Θουκιδίδης [IV,88].

 Αρχαίος χάρτης της Χαλκιδικής. Περικοπή από μεγαλύτερο χάρτη του William R. Shepherd το 1926.

   Τη περίοδο αυτή, δηλ. στις αρχές του 4^ου π.χ αιώνα, βρισκόταν στο αποκορύφωμα της δύναμής της η Ολυνθιακή συμμαχία(ή αλλιώς «Κοινό των Χαλκιδέων[i]»). Μια συμμαχία πόλεων της Χαλκιδικής  με επίκεντρο την Όλυνθο που στην αρχή τουλάχιστον, είχε αμυντικό χαρακτήρα. Με το πέρασμα του χρόνου και την αύξηση της οικονομικοπολιτικής και στρατιωτικής της δύναμης ξεκίνησε μια σειρά  επεκτατικών πολέμων εναντίον των γειτόνων της Μακεδόνων. Παράλληλα άρχισε να  πιέζει τις ανεξάρτητες ακόμα πόλεις της Χαλκιδικής  που μπορούσαν να της αντισταθούν. Αυτές ήταν κυρίως  η Άκανθος και η Απολλωνία «Ἐξ Ἀκάνθου δὲ καὶ Ἀπολλωνίας, αἵπερ μέγισται τῶν περὶ Ὄλυνθον πόλεων» Ξενοφών [Ελληνικά V.II.11] και ο Θουκιδίδης [IV,85] περιγράφει την Άκανθο ως «…πόλιν ἀξιόχρεων παρεχομένους καί ξύνεσιν δοκοῦντας ἔχειν...[ii] ».    

Τετράδραχμο της Ακάνθου, 500- 424 π.χ. Παράσταση: Λέων που κατασπαράζει Ταύρο & στο κάτω μέρος απόδοση μικρού τόνου, το γνωστό στην Ιερισσό Ορκίνι.

   Πράγματι, η αρχαία πόλη της Ακάνθου που συνέχειά της είναι η σημερινή κωμόπολη της Ιερισσού (ετυμ: μεσν. Ερισσός< μτγν. λατ. Ericius<  μτγν. αρχ. Ελλην. Άκανθος) υπήρξε από την αρχαιότητα η σημαντικότερη πόλη της ανατολικής Χαλκιδικής και μία από τις πιο σημαντικές της Βόρειας Ελλάδας[iii]. Ιδρύθηκε τον 7^ο αιώνα π. χ από κατοίκους της νήσου Άνδρου[iv]σε θέση προϊστορικής εγκατάστασης  η οποία συνεχίζει να κατοικείται αδιάλειπτα σχεδόν ως τις μέρες μας. Η προνομιακή της θέση στο Β.Α Αιγαίο με το γνωστό αρχαίο της λιμάνι, τις εύφορες κοιλάδες με τους ονομαστούς αμπελώνες, τα πυκνά δάση, τα μεταλλεία και  τον πλούσιο σε αλιεύματα κόλπο, κατέστησαν την αρχαία Άκανθο πόλη πλούσια, αυτάρκη και ισχυρή. Η δύναμή της καθρεφτίζεται στα νομίσματα της Ακάνθου που είναι από τα  σπουδαιότερα της αρχαίας εποχής . Ονομαστή επίσης ήταν η δυνατή της  οχύρωση που εκτείνεται σε 3 λόφους και τμήματά της σώζονται ως τις μέρες μας.

   Ήταν λογικό λοιπόν να επιθυμεί να μείνει ανεξάρτητη και ελεύθερη πόλη  ενάντια στις πιέσεις που δεχόταν από την Ολυνθιακή συμμαχία.

 Το 383/2 π.χ οι Χαλκιδείς  διεξήγαν εκστρατεία εναντίον του Αμύντα του βασιλιά των Μακεδόνων. Στις μάχες που δόθηκαν ο Αμύντας έχασε κατά κράτος και οι Χαλκιδείς κατέλαβαν ακόμα και την Πέλλα, που ήταν η μεγαλύτερη πόλη των Μακεδόνων. Ταυτόχρονα πίεζαν την Άκανθο και την Απολλωνία να προσχωρήσουν με τους όρους που θα έθετε η Συμμαχία, στο Κοινό. Τόσο οι Ακάνθιοι, όσο και οι Απολλωνιάτες έστειλαν πρέσβεις στη Σπάρτη για να ζητήσουν βοήθεια εναντίον του Κοινού των Χαλκιδέων.

Οι έφοροι της Σπάρτης τους υποδέχτηκαν και τους κάλεσαν να μιλήσουν στην Εκκλησία του δήμου, όπου παρευρίσκονταν και εκπρόσωποι των συμμάχων. Τον λόγο τον  εκφώνησε ο Ακάνθιος ρήτορας Κλειγένης και έκανε τέτοια εντύπωση ώστε ο Ξενοφών που τον θαύμασε τον έσωσε αυτούσιο στο έργο του «Ελληνικά V.II». Ήταν στρατηγικά συντεταγμένος  με τρόπο ώστε να θίξει τις πιο ευαίσθητες χορδές των Σπαρτιατών.

  Ο ιστορικός Ξενοφών, 434/427 – 356 π.χ.

«Λακεδαιμόνιοι και σύμμαχοι», άρχισε, «έχουμε την εντύπωση ότι σας διαφεύγει ο μεγάλος κίνδυνος που δημιουργείται αυτή τη στιγμή στην Ελλάδα». Στη συνέχεια περιέγραψε την ανάπτυξη του Κοινού, την επεκτατική πολιτική του εναντίον του Αμύντα Γ’ της Μακεδονίας και την πίεση που ασκούσε στην Άκανθο και στην Απολλωνία. Υπογράμμισε τη θέληση των κατοίκων αυτών των πόλεων για ανεξαρτησία και αυτονομία και τον κίνδυνο που διέτρεχαν να υποκύψουν αν έμεναν χωρίς βοήθεια. Αποκάλυψε τις διαπραγματεύσεις του Κοινού με τους Βοιωτούς και τους Αθηναίους που ήταν αντίπαλοι της Σπάρτης και για τους πόρους που διέθετε και μπορεί να διαθέσει αργότερα. Τελείωσε τονίζοντας ότι μια άμεση στρατιωτική βοήθεια θα μπορούσε να διαλύσει το Κοινό των Χαλκιδέων τώρα που οι δεσμοί δεν είναι τόσο δυνατοί και υπάρχουν αυτονομιστικές τάσεις ανάμεσα σε πόλεις της συμμαχίας.

   Οι Σπαρτιάτες εντυπωσιάσθηκαν από τον λόγο του Κλειγένη και κυρίως τους ανησύχησαν οι διαπραγματεύσεις των Χαλκιδέων με τους Θηβαίους και τους Αθηναίους. Ουσιαστικά ο Κλειγένης με τον δεινό ρητορικό του λόγο τόνισε τον κίνδυνο που διέτρεχαν οι Σπαρτιάτες από την αλλαγή του συσχετισμού δυνάμεων και ισορροπιών στο γεωπολιτικό χώρο της Ελλάδας.     

   Παραθέτω πιο κάτω τον λόγο[v] του Κλειγένη σε Νεοελληνική απόδοση του Ρόδη Κανακάρη- Ρούφου[vi]:

 [5.2.11] Ήρθαν στη Λακεδαίμονα πρέσβεις από την Άκανθο και την Απολλωνία, τις μεγαλύτερες πόλεις της περιοχής της Ολύνθου. Όταν οι έφοροι έμαθαν τον λόγο του ερχομού τους, τους παρουσίασαν και στη Συνέλευση και στους συμμάχους. [5.2.12] Τότε ο Κλειγένης, από την Άκανθο, είπε:
«Λακεδαιμόνιοι και σύμμαχοι, πιστεύουμε πως δεν έχετε καταλάβει ένα μεγάλο πρόβλημα που δημιουργείται στην Ελλάδα. Ότι η Όλυνθος είναι η μεγαλύτερη πόλη της Θράκης, το ξέρετε σχεδόν όλοι. Οι Ολύνθιοι πήραν με το μέρος τους ορισμένες πόλεις, με τη συμφωνία ότι θα ᾽χουν τους ίδιους νόμους και τα ίδια πολιτικά δικαιώματα μ᾽ αυτούς, και κατόπιν πήραν και μερικές από τις μεγαλύτερες. Ύστερα βάλθηκαν να ελευθερώσουν και τις πόλεις της Μακεδονίας από τον Αμύντα, τον βασιλιά των Μακεδόνων. [5.2.13] Μόλις προσχώρησαν σ᾽ αυτούς οι πιο κοντινές, αμέσως κίνησαν για τις πιο μεγάλες και απομακρυσμένες· τον καιρό που εμείς φεύγαμε, είχαν κιόλας στα χέρια τους —ανάμεσα σ᾽ άλλες πολλές— και την Πέλλα, τη μεγαλύτερη πόλη της Μακεδονίας, και μάθαμε ότι ο Αμύντας αποτραβιόταν από τις πόλεις και κόντευε να χάσει ολόκληρη τη Μακεδονία. Οι Ολύνθιοι έστειλαν και μας προειδοποίησαν, εμάς και τους Απολλωνιάτες, ότι αν δεν παρουσιαστούμε να μετάσχουμε στην εκστρατεία θα βαδίσουν εναντίον μας.   

Από το νεκροταφείο της Ακάνθου.
[5.2.14] »Εμείς, Λακεδαιμόνιοι, θέλουμε βέβαια να μείνουμε πιστοί στο πατροπαράδοτο πολίτευμα και ανεξάρτητοι· αν όμως κανείς δεν μας βοηθήσει, θ᾽ αναγκαστούμε να πάμε κι εμείς μαζί τους. Ωστόσο αυτοί διαθέτουν κιόλας τουλάχιστον οχτακόσιους οπλίτες, καθώς και πολύ περισσότερους πελταστές· όσο για ιππικό, αν πάμε κι εμείς μαζί τους, θα ᾽χουν πάνω από χίλιους. [5.2.15] Όταν φεύγαμε, εξάλλου, βρίσκονταν ήδη εκεί πρέσβεις των Αθηναίων και των Βοιωτών, κι ακούσαμε ότι οι Ολύνθιοι είχαν ψηφίσει να τους συνοδεύσουν πίσω στις πόλεις τους με δικούς τους πρέσβεις, για να διαπραγματευτούν συμμαχία. Αν όμως προστεθεί μια τέτοια ενίσχυση στη δύναμη των Αθηναίων και των Βοιωτών, προσέξετε, μήπως η κατάσταση ξεφύγει από τον έλεγχό σας. Γιατί καθώς κατέχουν και την Ποτίδαια, στον ισθμό της Παλλήνης, να ᾽στε βέβαιοι ότι και οι πόλεις της χερσονήσου θα υποταχτούν σ᾽ αυτούς· και να θεωρήσετε σαν μια επιπλέον απόδειξη του μεγάλου φόβου που τις κατέχει, ότι αν και μισούν τους Ολυνθίους περισσότερο από κάθε άλλον, δεν τόλμησαν να στείλουν κι εκείνες μαζί μας αντιπροσωπείες για να σας εκθέσουν την κατάσταση.
[5.2.16] »Σκεφθείτε και τούτο: τί λογική έχει από τη μια να φροντίζετε μην τυχόν ενοποιηθεί η Βοιωτία, κι από την άλλη να μην αντιδράτε στη δημιουργία ενός πολύ μεγαλύτερου συνασπισμού με δύναμη όχι μόνο στη στεριά, αλλά και στη θάλασσα; Γιατί τί θα τους σταματήσει, τη στιγμή που διαθέτουν και ξυλεία για ναυπηγήσεις στην ίδια τους τη χώρα και χρηματικούς πόρους από πολλά λιμάνια κι αγορές, αλλά και μεγάλο πληθυσμό, χάρη στην αφθονία των τροφίμων; [5.2.17]Εκτός απ᾽ αυτό, έχουν γείτονες τους Θράκες που είναι δίχως βασιλιά, και που από τώρα καλοπιάνουν τους Ολυνθίους· αν μπουν στις προσταγές τους, κι αυτή η σημαντική δύναμη θα προστεθεί στη δική τους. Κι όταν θα ᾽χουν τους Θράκες μαζί τους, θα έχουν στη διάθεσή τους τα χρυσωρυχεία του Παγγαίου. Τίποτα εξάλλου δεν σας λέμε που να μην έχει ειπωθεί χίλιες φορές στη Συνέλευση των Ολυνθίων.

Από τις αρχαιότητες της Ολύνθου.

[5.2.18] »Όσο για τη φιλοδοξία τους, τί να πει κανείς; Ίσως, είν᾽ αλήθεια, ο θεός να ᾽χει ορίσει να μεγαλώνει η φιλοδοξία των ανθρώπων μαζί με τη δύναμή τους. Εμείς λοιπόν τώρα, Λακεδαιμόνιοι και σύμμαχοι, σας πληροφορούμε ότι τέτοια είναι η κατάσταση εκεί πέρα· εσείς να σκεφθείτε αν φαίνεται ν᾽ αξίζει τη φροντίδα σας. Πρέπει όμως να ξέρετε και τούτο, ότι η μεγάλη δύναμη που σας περιγράψαμε δεν είναι δύσκολο, τώρα ακόμη, να πολεμηθεί. Γιατί όσες πόλεις έχουν προσχωρήσει δίχως τη θέλησή τους στην ομοσπονδία, αρκεί να δουν αντίπαλη δύναμη και γρήγορα θ᾽ αποσκιρτήσουν· [5.2.19] ενώ όταν αργότερα θα ᾽χουν πια δεθεί αναμεταξύ τους με μικτούς γάμους και με την απόκτηση περιουσιών από τους πολίτες της μιας στο έδαφος της άλλης (τέτοιοι θεσμοί έχουν κιόλας ψηφιστεί), και θα κρίνουν ότι τους συμφέρει ν᾽ ακολουθούν τους πιο δυνατούς —όπως ακριβώς συμβαίνει με τους Αρκάδες, που πηγαίνοντας μαζί σας διασώζουν τις δικές τους περιουσίες κι αρπάζουν τις περιουσίες των άλλων— τότε ίσως να μην είναι πια τόσο εύκολο να διαλυθεί ο συνασπισμός».

   Αυτά λοιπόν είπε ο Ακάνθιος Κλειγένης στους Σπαρτιάτες και αυτοί αποφάσισαν σε κλίμα ενθουσιασμού  με τους συμμάχους τους να στείλουν εκστρατευτικό σώμα 10000 ανδρών στη Χαλκιδική. Κατόπιν προτροπής όμως του Κλειγένη λόγο του φόβου της καθυστέρησης των προετοιμασιών της εκστρατείας, έστειλαν αρχικά ως εμπροσθοφυλακή 2000 άντρες υπό τον Ευδαμίδα. Το σώμα αυτό έφτασε την άνοιξη του 382 π.χ και με το μέρος του απέσπασε οικειοθελώς την Ποτείδαια και άλλες μικρότερες πόλεις που παρά τη θέλησή τους αναγκάστηκαν να μετέχουν στο Κοινό.

   Ακολούθησε στη συνέχεια το κύριο εκστρατευτικό σώμα με επικεφαλής τον Τελευτία το οποίο με τη βοήθεια των συμμάχων του Μακεδόνων και Ελιμιωτών[vii]ανέλαβε αμέσως επιθετική πρωτοβουλία. Απέκλεισαν εντός των τειχών τους Ολυνθίους και μετά από μακρά πολιορκία το 379 π.χ[viii] τους υποχρέωσαν να παραδοθούν με τον όρο να διαλύσουν το Κοινό των Χαλκιδέων και «τόν αὐτόν μέν ἐχθρόν καί φίλον Λακεδαιμονίοις νομίζειν, ἀκολουθεῖν δέ ὅποι ἄν ἡγῶνται καί σύμμαχοι εἶναι[ix]».

   Τα επόμενα χρόνια και με τη πτώση της δύναμης της Σπάρτης, το Κοινό ανασυστάθηκε με αμυντικό όμως  χαρακτήρα. Τον Αύγουστο του 348 π.χ  ο βασιλιάς Φίλιππος της Μακεδονίας ισοπέδωσε την Όλυνθο και άλλες 32 πόλεις της Χαλκιδικής που είχαν προσχωρήσει στην Ολυνθιακή Συμμαχία. Ανάμεσά τους και οι Ανδριακές πόλεις Στάγειρα και Σάνη. Η μοναδική αξιόλογη πόλη στη Χαλκιδική μέχρι την ίδρυση της Κασσάνδρειας το 316 π.χ, παρέμεινε η Άκανθος.
   Για τη ζωή του Ακάνθιου ρήτορα Κλειγένη [ετυμ. αρχ. κλέος «δόξα» + γένος][x] οι πηγές σιωπούν, όπως σιωπούν για έναν άλλο Ακάνθιο των γραμμάτων, τον ιστορικό Νικομήδη, που έγραψε τα χαμένα σήμερα «Μακεδονικά»[xi].

   Στη σημερινή Ιερισσό την μνήμη του σώζει και τιμά ο Πολιτιστικός Σύλλογος Ιερισσού «ο Κλειγένης» με σημαντική παρουσία τα τελευταία 34 χρόνια στα πολιτιστικά δρώμενα της πόλης.

Η σφραγίδα του Π.Σ. Ιερισσού “Ο Κλειγένης”.

   Η ανασκαφική έρευνα της πόλης της Ακάνθου σε σχέση με την ιστορία, το μέγεθος και τη δύναμή της, θεωρείται σήμερα φτωχή. Περιμένουμε η αρχαιολογική σκαπάνη τα επόμενα χρόνια να φωτίσει πολλές από τις άγνωστες πτυχές της αρχαίας πόλης.

Ο Αρχαιολογικός χώρος της Ακάνθου.

---

[i] [i] Το Κοινό των Χαλκιδέων (ή Ολύνθιοι ή Χαλκιδείς επί Θράκης ήταν μία ομοσπονδιακή ένωση των Ευβοϊκών αποικιών της Χαλκιδικής. Η συγκρότηση του κοινού πραγματοποιήθηκε το 430 π.Χ. και καταλύθηκε από τον Φίλιππο Β' το 348 π.Χ. μετά την κατάληψη της Ολύνθου από τους Μακεδόνες.

[ii] «πολιτεία αξιόλογη και θεωρείστε συνετοί άνθρωποι» (οι Ακάνθιοι).

[iii] Ελένη Τρακασοπούλου- Σαλακίδου, Αρχαία Άκανθος, Άνδρος και Χαλκιδική, Ανδριακά Χρονικά 29, Άνδρος 1998,  σ. 93.

[iv]Πλούταρχος, Ελληνικά Ζητήματα 30.

[v] Πηγή: http://www.greek-language.gr/Resources/ancient_greek/library/browse.html?text_id=32&page=57

[vi] Ο Ρόδης Κανακάρης - Ρούφος (1924 - 1972) ήταν Έλληνας διπλωμάτης και συγγραφέας.

[vii] Η Ελίμεια ή Ελιμιώτις ήταν αρχαία χώρα της Άνω Μακεδονίας, που όφειλε το όνομά της στους κατοίκους της, τους λεγόμενους Ελιμιώτες (ή Αιάνες).Βρισκόταν στη σημερινή περιοχή που καταλαμβάνει σήμερα ο νομός Γρεβενών και ο Δήμος Βοϊου. Πρωτεύουσα της ήταν η αρχαία Αιάνη κοντά στη σημερινή Αιανή Κοζάνης.

[viii] Ο Τελευτίας είχε σκοτωθεί σε μια από τις επιχειρήσεις των Σπαρτιατών και ο αντικαταστάτης του Αγησίπολις πέθανε λίγο αργότερα από πυρετό. Στη παράδοση της Ολύνθου επικεφαλής των Σπαρτιατών ήταν ο Πολυβιάδας.

[ix]Ξενοφών, Ελληνικά (5.3.26).

[x] Αυτός που είναι από ένδοξη γενιά 

[xi] Αθήναιος, Δειπνοσοφιστές, 5.58.